Dil Bilgisi**9

FİİLLER


FİİL: Varlıkların yaptıkları işleri, eylemleri, zaman ve kişiye bağlayarak anlatan kelimelere FİİL denir.
Fiil olan sözcükte üç temel öğe vardır. 1. Eylem 2. Zaman 3. Kişi
yaklaşıyordum, durmuştur, söylüyor, buldu (yaklaş, dur, söyle, bul) Bu kelimelerin fiil olup olmadıklarını anlamak için, en küçük anlamlı parçalarını (köklerini) buluruz:
Bulduğumuz bu köklere, mastar eki, "-mek, -mak" ekleriz. Eğer anlamlı kelimeler elde ediyorsak, bulduğumuz kelimeler fiil demektir.
Örneğin; "göz" sözcüğüne "-mek, -mak" mastarını eklediğimizde "gözmek, gözmak" gibi anlamsız kelimeler oluşuyot. Demek ki "göz" sözcüğü fiil değildir.
Kök: Fiilerin sonlarındaki bütük ekler atıldıktan sonra kalan anlamlı kısmına KÖK denir.

Çekimli Fiil

gördüm
seviyor
bilir
suluyor

Taban Kök

gör
sev
bil
sula

Sonucu

bozulmadı
bozulmadı
bozulmadı
bozulmadı

FİİLLERDE ZAMAN

Dilimizde tek zamanlı ek almış fiiller olduğu gibi birden çok zaman veya kip eki almış fiiller de vardır. bunlar:
A. Basit Zamanlı Fiiller: Tek zaman eki almış fiillerdir. Türkçede geniş zamanla birlikte dört temel zaman bulunur.
1. Geçmiş Zaman: İş veya oluşun daha önceden, geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. İkiye Ayrılır. İkiye Ayrılır:
a. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatrır:
Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler.
Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ...
b. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır.
Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler.
Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş...
2. Şimdiki Zaman: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır
Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum.
3. Gelecek Zaman: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır
Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz.
4. Geniş Zaman: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır
Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım.
B. Birleşik Zamanlı Fiiller: Birden çok zaman veya kip eki almışlardır.
1. Hikâye: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "idim veya idi" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + idi __ bakıyordu
al + mış + idim __ almıştım
2. Rivayet: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "imişim, imiş" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + imiş __ bakıyormuş
al + acak + imiş __ alacakmış
3. Şart: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "isem, ise" getirilerek yapılır.
bak (ı) + yor + isem __ bakıyorsam
al + acak + ise __ alacaksa

FİİLLERDE ŞAHIS

Fiillerin belirttiği iş, oluş veya hareket bir şahsa bağlıdır. Bunu fiilin aldığı ekten ve fiile yönelttiğimiz sorudan anlarız.
__ Geldim
__ Kİm geldi?
__ Ben (I. tekil şahıs) gel
fiil kökü - di
zaman eki - m
şahıs eki __ geldim

Aşağıda "gelmek" fiilinin şahıslara göre çekimi yapılmıştır:
Fiil kökü Zaman eki Şahıs eki
gel
gel
gel
gel
gel
gel
+
+
+
+
+
+
di
di
di
di
di
di
+
+
+
+
+
+
m
n
-
k
niz
ler --
--
--
--
--
--
geldim
geldin
geldi
geldik
geldiniz
geldiler (I. tekil şahıs)
(II. tekil şahıs)
(III. tekil şahıs)
(I. çoğul şahıs)
(II. çoğul şahıs)
(III. çoğul şahıs)


FİİL KİPLERİ

Fiillerde zaman, şahıs veya dilek bildiren, ek almış biçimlerine KİP denir. Dilimizde fiil kipleri ikiye ayrılır:
A. Haber Kipleri: Haber kipleri işin, oluşun veya hareketin zaman ve şahsa bağlı olarak meydana geldiğini bildiren kiplerdir. Bunlara BİLDİRME KİPLERİ de denir.
1. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman Kipi: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatrır:
Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler.
Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ...
2. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman Kipi: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır.
Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler.
Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş...
3. Şimdiki Zaman Kipi: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır
Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum.
Şimdiki zaman kipinin eki "-yor" fiillere hiç değişikliğe uğramadan eklenir.
4. Gelecek Zaman Kipi: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır
Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz.
Gelecek zaman kipinin ses uyumuna göre "-ecek, -acak" tır
5. Geniş Zaman Kipi: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır
Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım.
Gelecek zaman kipinin ekleri "-ar, -er, -ır, -ir, -or, -ör, ur, -ür, -r" dir.

B. Dilek Kipleri: Bir eylemin yapılması ya da bir oluşun meydana gelmesini dilek anlamı vererek anlatan kiplerdir. Dörde ayrılır:
1. Gereklilik Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin gerekliliğini anlatır. Ekleri ses uyumuna göre "-meli, -malı" dır.
Haftada bir kitap okumalıyım
Kestikten sonra affımı istirham etmelisin
2. İstek Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin yapılmasının, olmasının istendiğini belirten kiptir. Ekleri ses uyumuna göre "-e, -a" dır
Şimdi affını yazayım
İstirhamım kabul olunmazsa, kendi başımın kesilmesini isteyeyim.
3. Dilek Şart Kipi: Bir dilek ve şartın anlamı bulunmaktadır. İş veya oluşun, hareketin meydan gelmesi bir şarta bağlıdır. Ekleri ses uyumuna göre "-se, -sa" dır.
Babam gelirse gideceğiz
Okusa da babası gibi, adam olsa.
4. Emir Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin olmasını, yapılmasını veya yapılmamasını emretmek için kullanılır.
Hayır bey, hayır!... Padişahın emrinden çıkma. Beni kes... Kestikten sonra affımı istirham et.
İnsan kendine emir veremeyeceğinden bu kipin birinci tekil ve çoğul şahısları yoktur.

FİİL ÇEKİMLERİ


Basit Zamanlı Fiillerin Çekimleri:

Birleşik Zamanlı Fiiller: Basit zamanlı bir fiilin, ikinci bir zaman eki almasıyla meydana gelen fiillere BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL denir. Bileşik zamanlı fiiller üçe ayrılır:

1. Hikaye Bileşik Zamanı: Eki "-di" dir.
okumuştu, yapsaydı, çıkmıştı, yapmalı idik...
2. Rivayet Bileşik Zamanı: Eki "-miş" tir.
söyleyecekmiş, gidiyormuşsunuz, dönmeliymişim...
3. Şart Bileşik Zamanı: Eki "-se, -sa" dır
alırsam, yaparsam, bilmezsen, gördülerse...

Fiillerin Olumsuz ve Soru Şekilleri:
Olumlu Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiilere, olumlu fiil denir.
Resim yapacağım (Olumlu fiil)
Olumsuz Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapılmadığını veya yapılmayacağını bildiren fiilere, olumsuz fiil denir.
Resim yapmayacağım (Olumsuz fiil)
Fiillere olumsuzluk anlamını "-me, -ma" ekleri vermektedir.

FİİLİMSİLER

Aslında fiil oldukları halde cümle içinde çekimli halde bulunmayan, fiile benzeyen, ama fiillerin görevini yapmayan kelimelere FİİLİMSİ denir.
Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar cümlecik vardır. Çünkü her fiilimsi bir yan cümlecik oluşturur. Çekimli fiilin bulunduğu gruptaki kelimeler temel cümleciği meydana getirirler.
Fiilimsiler: a) İsim - fiil b) Sıfat - fiil c) Bağ - fiil olmak üzere üçe ayrılır.

1. İsim - Fiiler: Fiil kök ve gövdelerine eklenen "-me, -mek, -iş" ekleri sonucu meydana gelirler. Fiillerin isim gibi kullanılabilen şekilleridir. İsim - fiiller; hem bir eylemin adı oldukları için isim, hem de özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil olan kelimelerdir.
Çalışmak zorundayım.
Bütün sorunları anlaşma yoluyla çözebiliriz.
2. Sıfat - Fiiler: Varlıkları niteledikleri için sofat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılan kelimelerdir.
Sıfat - fiil türeten ekler: "-en, -er, --acak, -miş, -dik, -esi ..." gibi
Çalışkan insandan zarar gelmez.
Olacak işin peşinden koşulur.
Geçmiş günlerimi çok arıyorum.
3. Bağ - Fiiler: Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ fiillere "ulaç" da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar.
Bağ fiiller şu eklerle türerler: "-ip, -arak, -ınca, -ma, -ken, -dan, -dıkça, -dikçe ..."
Canım sağ oldukça hiçbir şey beni yıldıramaz.
İşe gireli gece gündüz çalışıyorum.
Sen gelince ben giderim.

EK FİİLLER

İsim soylu kelimelerin sonlarına eklenen ve onları çekimli hale getiren eklere, EK-FİİL EKİ denir.
Ek fiilin dört çeşit zamanı vardır:

1. Olayların her zaman olabileceğini belirten geniş zaman anlamı:

çocuğum
çocuksun
çocuktur (çocuk)
çocuğuz
çocuksunuz
çocuklar

2. Ek - fiilin hikâyesi geçmiş zaman anlamı verir:

çocuktum
çocuktun
çocuktu
çocuktuk
çocuktunuz
çocuktular

3. Ek - fiilin rivayeti başkasından duyulan şekildeki anlatımlar için kullanılır.

çocukmuşum
çocukmuşsun
çocukmuş
çocukmuşuz
çocukmuşsunuz
çocukmuşlar

4. Ek - fiilin şartı, şart anlamı verir:

çocuksam
çocuksan
çocuksa
çocuksak
çocuksanız
çocuksalar

ÇATI BAKIMINDA FİİLLER

Çatı Bakımından Fiiller
Etken - Edilgen Fiiller Cümlenin yüklemi özne alıyorsa etken, almıyorsa edilgendir.


Geçişli - Geçişsiz Fiiller

Cümlenin yüklemi nesne alıyorsa geçişli, almıyorsa geçişsizdir.


Etken - Edilgen Fiiller: Cümlede mutlaka özne ile birlikte kullanılan fiillere etken fiil, bazı fiiller, cümlede özne almadan kullanlır, bu çeşit fiiller edilgen fiil denir.

Geçişli - Geçişsiz Fiiller: Dilimizde bu fiiller mutlaka özne istedikleri gibi nesne de isterler. Nesne almak zorunda olan fiillere geçişli fiil, fiili nesne almadan kullanılan fiillere de geçişsiz fiil denir.